Waliły Dwór

     Waliły to kolejny obiekt wchodzący początkowo w skład dóbr gródeckich, jednak historia folwarku, a później dworu w Waliłach, jest dużo dłuższa niż obiektów opisanych wcześniej. Gdy bowiem w połowie XVI w. reorganizowano dobra gródeckie, usunięto poza miasto Gródek część gospodarczą i założono folwark w Waliłach, pozostawiając w Gródku jedynie „zamek” służący funkcjom rezydencjonalnym. Folwark w Waliłach usytuowano z dala od osad chłopskich, na zboczu wzgórza, które łagodnie opadało do rzeki Supraśli i wpadającego do niej strumienia (w oparciu o te cieki powstały w późniejszych czasach kilkudziesięciohektarowe stawy). Przy folwarku urządzono ogród „włoski”, zapewne dziewięciokwaterowy, a ponieważ właściciele Gródka związani byli z rozmieszczaniem licznych w tych stronach renesansowych siedzib dworskich, przypuszczać można, że także i ogród w Waliłach otrzymał typową dla renesansu kompozycję kwadratowych kwater otoczonych szpalerami lub alejami i być może wypełnionych nie tylko nasadzeniami użytkowymi.

     Później (zapewne w XVII w. 12) Waliły zostały przebudowane w duchu barokowym. Podkreślono wówczas główną oś kompozycyjną założenia, ukierunkowaną na staw położony nad strumieniem. Oś przebiegała przez podzielony na kwatery ogród i na niej usytuowano dwór stanowiący centralny element kompozycji. Oddzielone od siebie alejami kwatery ogrodowe zachowały część renesansowych podziałów przestrzennych, jednak nabrały one zdecydowanie bardziej ozdobnego charakteru. Pomiędzy 1835 a 1840 r. wzniesiono w Waliłach nowy drewniany pałac, o ogrody przebudowano w duchu klasycystycznym.

     W odróżnieniu od Stanku, Majdanu Izbicka i Świnobrodu, po Ottonie Jonasie część majątku Waliły (wraz z rezydencją) przeszła na własność Księżnej Nadziei Trubeckiej, do której należy one w latach 1892-1899 i dopiero w roku 1899 zakupiła tę część Eugenia Hasbach 13. W okresie międzywojennym we dworze w Waliłach zamieszkiwał od 1924 r. syn Eugenii i Artura Hasbachów – Aleksander, który od 1934 r. był już właścicielem tego majątku.

     Hasbachowie po raz kolejny przebudowali założenie. Po 1899 r. wznieśli w Waliłach nowy, murowany pałac oraz kompleks drewnianych zabudowań gospodarczych. Regularną kompozycje ogrodu usiłowano przebudować na naturalistyczną poprzez wprowadzenie do wnętrz kwater nieregularnych nasadzeń – kwietników, klombów i różnogatunkowych grup krzewów. Ogrody użytkowe mieściły się wówczas za stawem, podobnie jak budynki gospodarcze, i prowadziła do nich od pałacu jedna z alei ogrodowych o brukowanej nawierzchni, przebiegająca przez mostek nad stawem. Do stawu prowadziły też dwie inne aleje równoległe do brukowanej – jedna biegła po osi bocznej elewacji pałacu, a druga na południe od pałacu. Całość kompozycji zajmowała około 8 ha.

     W 1915 r. zniszczono pałac i budynki gospodarcze, a ogród został zdewastowany. Pałacu już nie odbudowano, za to wzniesiono nowy, murowany dom mieszkalny usytuowany w ogrodzie w innym miejscu, przy drodze z Gródka. Mieścił on 9 pokoi i najwyraźniej nie zaspokajał potrzeb gdyż do celów mieszkalnych przystosowano także dawną oborę. W latach 1915-1918 pobudowano również czworaki dla służby położone w gospodarczej części założenia.

     W 1925 r. oddano w dzierżawę na 15 lat Anatolowi Gubanowi przestrzenie o powierzchni 80 ha nadające się zaprowadzenia gospodarstwa rybnego, na których w ciągu następnych kilku lat powstał duży kompleks stawów usytuowanych na południowy zachód, zachód i północ od założenia.

     Stawy te połączono z założeniem aleją lipową będącą przedłużeniem jednej z alei parkowych. W związku z tą inwestycją zaciągnięto pożyczkę, która nie została spłacona, gdyż w wyniku zajęcia terenów łąk pod stawy zmniejszyło się pogłowie bydła, w wyniku czego spadła rentowność gospodarstwa. Skutkiem tego było przejęcie w 1937 r. majątku przez Bank Ziemski, w którego posiadaniu majątek pozostawał do drugiej wojny światowej. Po wojnie utworzono tam Państwowe Gospodarstwo Rolne, które wzniosło różne nowe budynki gospodarcze.

     Do roku 1937 ogrody były starannie pielęgnowane, jednak już po roku 1937 rozpoczęła się dewastacja parku, która nasiliła się w okresie drugiej wojny światowej i trwała nadal po wojnie. Park częściowo zarósł, usunięto z niego większość starych drzew, prawie całkowicie zniszczono nasadzenia z okresu naturalistycznej przebudowy. Tylko dzięki odrostom można jeszcze odczytać fragmenty dawnych podziałów kwater i przebieg alei ogrodowych. Odnaleźć też można ślady ruin i piwnic pałacu otoczone zaroślami z resztkami nasadzeń krzewów ozdobnych.

 

12. Przypuszczalnie w drugiej połowie XVII lub w XVIII w. na skutek zniszczenia Gródka przeniesiono czasowo siedzibę dóbr gródeckich do pobliskich Walił, co zapoczątkowało rozwój tego założenia jako kompozycji barokowej.

13. Na części majątku należącej wcześniej do Nadziei Trubeckiej ciążył dług wysokości 27 tys. rubli zaciągnięty w Wileńskim Banku Ziemskim, który Eugenia Hasbach spłaciła około 1913 r. W związku z tą spłatą został w 1912 r. wykonany plan zadłużonych gruntów obejmujący też założenie dworskie.

Rozdział "Waliły" autorstwa Krzysztofa Kucharczyka z książki Śladami Hasbachów,
pod redakcją Barbary Pacholskiej.

 
Wczoraj:709
Dziś:128